Türkiye’de kömür kullanımının sağlık maliyeti üzerine çalışmalar yapan HEAL (Sağlık ve Çevre Birliği), son 55 yılın toplam sağlık maliyetini ortaya koydu. 26 Ocak Çarşamba günü düzenlenen basın toplantısında duyurulan “Kronik Kömür Kirliliği – Kümülatif Sağlık Etkileri Özel Raporu” sonuçlarına göre 1965 -2020 yılları arasında açılan ve halen 16 ilde faaliyette olan 50 MW’nin üzerindeki büyük kömürlü termik santraller, 55 yılda toplamda 4.8 trilyon TL sağlık masrafına ve yaklaşık 200 bin erken ölüme neden oldu. 

Kömür kirliliğinin en yüksek olduğu il Muğla. Madenci şehri Zonguldak, planlanan santrallerin yoğunlaştığı Çanakkale ve inşaatı devam eden santralin bulunduğu İskenderun Körfezi de çalışmanın odağındaki bölgeler. Bu bölgelere özel dosyalar içeren çalışma kapsamındaki diğer iller ise Kütahya, Manisa, Sivas, Kahramanmaraş, Ankara, Bursa, Kocaeli, Şırnak, Bolu, Yalova ve İzmir.

Elektrik üretiminin üçte biri kömürlü termik santrallerden…

HEAL Türkiye Sağlık ve Enerji Politikaları Kıdemli Danışmanı Funda Gacal, aynı zamanda başyazarlığını yaptığı raporla ilgili şu değerlendirmeyi yaptı: “Türkiye’de kömür santralleri on yıllardır iklim değişikliğini körükleyerek, havayı kirletiyor. Bu da erken ölümlere, astım, kronik bronşit veya kalp hastalığı gibi vakaların artmasına ve mevcut vakaların kötüleşmesine yol açarak sağlık yükü yaratıyor. Kömüre dayalı elektrik üretimi, karbondioksit ve hava kirletici emisyonlara neden olarak en büyük kirleticilerden biri. 2020 yılında elektrik üretiminin yüzde 34’ü kömürlü termik santrallerden sağlandı. Kömürlü termik santraller pek çok kronik ve akut hastalığın nedeni olmakta beraber kamu bütçesine de ciddi bir yük oluşturuyor. Türkiye’nin, 2021 yılının sonunda Paris İklim Anlaşması’nı onaylaması ve 2053 için net sıfır karbon hedefi koymasıyla, kömürden çıkışın en kısa zamanda gerçekleşmesi önem kazandı. Buna rağmen henüz kömür kullanımını sonlandırmak için bir tarih belirlenmiş değil. Türkiye, kömürlü termik santral kapasitesini iki katına çıkarma hedefini sürdürüyor.” 

HEAL Genel Müdür Yardımcısı Anne Stauffer de özetle şu konuşmayı yaptı: “Onlarca yıldır devam eden kronik kömür sorunu, Türkiye için kirlilikten daha büyük bir sağlık faturası oluşturdu. İnsan sağlığının korunması ve iklim değişikliğinin önüne geçilmesi için hızlı bir kömürden çıkış şart. 23 Avrupa ülkesi (birlik üyelerinin çoğu) kömürden çıkış tarihi. Türkiye de toplum sağlığı için bir an önce bu yarışa katılmalı. Eski, kirletici bir enerji üretim biçiminden yüzde 100 yenilenebilir enerjiye geçmek sağlık ve ekonomi açısından en anlamlı olanıdır.”

Kirliliğin üçte biri Muğla bölgesindeki santrallerden

HEAL çalışmasına göre tatil cenneti Muğla, kömür kaynaklı hava kirliliğinin yarattığı olumsuz sağlık etkisi ve maliyetinde en kötü karneye sahip il konumunda. Bölgede Yatağan, Kemerköy ve Yeniköy termik santralleri bulunuyor. 2021 yılında bölgede yaşanan orman yangınlarında alevlerin Kemerköy ve Yeniköy termik santrallerine kadar ulaşması gündemde önemli yer tutmuştu. Bölge için yeni kömürlü termik santral planı yok ama işletmedeki üç kömürlü termik santralin neden olduğu sağlık sorunlarının ekonomik maliyeti 1.48 trilyon Türk lirasına tekabül ediyor. Bu da tüm Türkiye’deki termik santrallerin sağlık maliyetinin neredeyse üçte birini oluşturuyor.

İldeki sağlık uzmanları ve hekimler de konunun önemine dikkat çekerken, özellikle Yatağan’da solunum sistemi şikâyetiyle yatan hasta sayısının, daha iyi hava kalitesine sahip Muğla’dan iki kat daha fazla olduğu belirtiliyor. Türk Toraks Derneği Çevre Sorunları ve Akciğer Sağlığı Çalışma Grubu Üyesi, Göğüs Hastalıkları Uzmanı Dr. Sebahat Genç’in bu konudaki uyarıları şöyle: “Muğla’da kömürlü termik santrallerin havaya, suya, toprağı, dolayısıyla bölge halkının sağlığına zararlı etkilerini yıllardır görüyoruz. Bu konu uzun yıllardır gündemimizde ve çeşitli platformlarda dile getiriliyor. Yaklaşık 40 yıldır çalışan bu üç termik santralin artık emekliye ayrılma zamanı geldi. HEAL çalışması, Muğla bölgesinde kömürden çıkışın öncelik olması gerektiğini, yenilenebilir enerjiye hızlı ve adil dönüşüm yapmak zorunda olduğumuzu bir kez daha açıkça gösterdi.”

Arıtma sistemleri sağlığı korumak için yeterli değil 

Çalışma kapsamında incelenen İskenderun Körfezi’nde, üç kömürlü termik santral, işletmeye alınmalarından bugüne toplam 4 bin 717 erken ölüme ve 138.1 milyar TL kümülatif sağlık yüküne neden oldu. Rapor bulgularına göre, santrallerin, tüm ünitelerinde toz filtresi ve kükürt arıtma sistemlerinin bulunmasına rağmen bu sağlık maliyetine neden olmaları arıtma sistemleriyle hava kirletici emisyonları sınır değerlere düşürmenin dahi sağlığı korumak için yeterli olmadığını ortaya koyuyor.

Muğla’da 1982’de faaliyete geçen ve yaklaşık 40 yıldır kullanılan Yatağan termik santralinin ise 16 yıl boyunca hava kirliliği kontrol ve arıtma sistemlerine sahip olmadan çalıştığı biliniyor. Yatağan termik santrali ilk günden bugüne 33 bin 129 erken ölüme, 21 bin erken doğuma, yaklaşık 11.5 milyon gün iş kaybına ve 75 milyon hasta geçirilen güne neden oldu. Santralin Türkiye ekonomisine olan toplam sağlık yükü ise yaklaşık 47.3 milyar TL.

Bugüne kadar Türkiye’de tesis başına emisyon verisi kamuya açık olarak verilmediği için HEAL’in analizi, küresel metodolojilere dayanarak yapılan tahminlere dayanıyor. Bu nedenle gerçekleşen sağlık sorun ve maliyetinin, çalışmanın bulgularından daha yüksek olduğu tahmin ediliyor.

Planlanan santraller kronik kirlilik üzerine endişeleri artırıyor

Çalışmanın odağındaki Çanakkale ise yeni kömürlü termik santral projelerinin yoğunlaştığı bir şehir olarak öne çıkıyor. Bölgede faaliyet gösteren beş kömürlü termik santralin (18 Mart Çan, İÇDAŞ Biga, Bekirli, Cenal ve Çan-2 ) yanı sıra iki yeni kömürlü termik santral de planlama aşamasında.

Adana’da inşaatı süren ve birkaç ay içinde faaliyete geçmesi beklenen 1230 MW kurulu gücünde ve yoğun olarak ithal kömürle çalışması planlanan EMBA Hunutlu santrali ise endişeleri daha da artırıyor. 

HEAL’in raporu, Türkiye’de kömürlü termik santral emisyonlarından kaynaklanan sağlık ve iklim maliyetlerinin enerji politikaları oluşturma süreçlerinde dikkate alınması gerektiğini vurguluyor. Çalışmada politika yapıcılara öneriler şöyle sıralanıyor: 

·                Kömürden kademeli olarak çıkmak için net bir zaman çizelgesinin ve mevcut tesislerin kapatılacakları tarihlerin, en geç 2030 olmak üzere, belirlenmesi.

·                Yapılması planlanan tüm kömür santrallerinin iptal edilmesi ve Hunutlu gibi santrallerin inşaatının durdurulması.

·                Yerel, bölgesel ve ulusal düzeyde sağlık ve kirlilik verileri konusunda şeffaflık sağlanması.

·                Enerji üretimiyle ilgili her türlü karar ve önlem için sağlık etki değerlendirmesi yapılması.

·                Madenlerde ve fabrikalarda çalışan binlerce insanın yanı sıra, yerel toplulukların sağlığını da iyileştirecek, alternatif iş kollarını teşvik etmek için adil geçiş benzeri mekanizmalar hazırlanması.

·                Türkiye’deki sağlık ve tıbbi kuruluşlar ile bireylerin (hastalar gibi) temiz hava, sağlıklı enerji ve iklim değişikliğin etkilerinin azaltılması konularında aktif rol almalarının sağlanması için kapasitenin artırılması.

·                Kömürden enerji üretiminin gerçek maliyetinin ayrıca kömürden çıkışın ülke ekonomisi ve halk sağlığı üzerinde yaratacağı olumlu etkilerin ve sağlık yararlarının kamuoyu nezdinde vurgulanması. 

·                Temiz hava faaliyetlerinin ve planlarının geliştirilmesi ve uygulanmasının yanı sıra enerji ve iklim politikalarının görüşülüp, karara bağlandığı girişimlere Sağlık Bakanlığı düzeyinde katılım sağlanması.

 

TÜRKİYE’NİN ENLERİ

En kirli santraller: Muğla Yatağan ve Manisa Soma

En eski santral: Kütahya Tunçbilek

Santral Şehri	Santral Adı	İşletmeye Alındığı Yıl	Erken Ölüm	İş günü kaybı	Hasta geçirilen gün sayısı	Sağlık maliyeti (milyar TL, üst tahmin değeri)
Muğla	Yatağan	1982	33.129	11 milyon	75 milyon	709
Manisa	Soma B	1982	30.118	10 milyon	72 milyon	802
Muğla	Yeniköy	1986	23.595	8 milyon	55 milyon	508
Kütahya	Tunçbilek	1965	19.926	6 milyon	44 milyon	505
Kütahya	Seyitömer	1973	19.107	6 milyon	43 milyon	490
Sivas	Kangal	1989	18.475	5 milyon	40 milyon	446
Maraş	Afsin Elbistan A	1984	16.530	5 milyon	35 milyon	380
Muğla	Kemerköy	1993	11.600	4 milyon	29 milyon	260
Ankara	Çayırhan	1987	7.909	2 milyon	18 milyon	208
Adana	Sugözü İsken	2003	3.839	1 milyon	10 milyon	110

RAKAMLARLA KÖMÜRÜN SAĞLIK ETKİSİ 

196.091 erken ölüm

117.661 erken doğum

1.247.334 çocukta bronşit vakası

118.542 yetişkinde yeni kronik bronşit vakası

221.026 hastaneye başvuru

11.163.625 astım ve bronşit belirtisi gösterilen gün (astım hastası çocuklarda)

62 milyon iş günü kaybı

452 milyon hasta geçirilen gün