Erzincan’ın İliç ilçesinde bulunan Anagold Çöpler Altın Madeni’nde yığın liç alanının kayması sonucu toprak altında kalan 9 işçiye henüz ulaşılamazken yaşanan felaket, bölgede bulunan herkesi etkileyebilecek ciddi çevresel riskler barındırıyor.

Olaydan sonra şirketin çevre izin ve üretim lisansı iptal edilirken SSR Mining’in Türkiye’deki tek projesi Anagold Çöpler Altın Madeni değil.

Kanada-ABD ortaklı şirket, 2009’dan bu yana Çalık Grubu ‘stratejik ortaklığında’ Türkiye’de faaliyet gösteriyor. Bu stratejik ortaklığın başlangıç tarihi ise resmi kayıtlara göre Anagold şirketiyle ilgili 2009’da rüşvet soruşturmasının kapatıldığı döneme rastlıyor.

DW’deb Pelin Ünker’in haberine göre resmi belgelere göre Kanada-Vancouver merkezli SSR Mining’in, 2020 yılında satın aldığı ABD-Denver merkezli Alacer Gold üzerinden Çalık ile ortak dört projesi daha bulunuyor. Bu maden projelerinin olumlu sonuçlar veren üçünde Çalık Grubu’na bağlı Lidya Madencilik’in operasyonel yetkiyi Kanadalı şirkete devretmesi dikkat çekiyor.

Rekabet Kurumunun Nisan 2023 tarihli yazısında SSR Mining’in, Türkiye’deki altın arama ve üretim faaliyetlerini Alacer Gold vasıtasıyla yürüttüğü belirtiliyor. Rekabet Kurumuna göre Çalık Grubu’na bağlı Lidya Madencilik, Türkiye’de iştirakleri Anagold, Artmin, Kartaltepe, Bakırtepe, Tunçpınar ve Polimetal ile faaliyet gösterirken Grup’un Polimetal hariç diğer tüm girişimleri (projeleri) Alacer Gold ile birlikte ortak kontrol ediliyor. Polimetal ise Balıkesir il sınırlarında yüzde 100 Lidya Madencilik’e ait Gediktepe Madeni’nde oksitli cevherden altın-gümüş üretimi gerçekleştiriyor. Lidya Madencilik buradaki yüzde 100 operasyon yetkisini Alacer’den hisse devriyle sonradan elde etti.

Hod Maden Projesi

Kanada-ABD ortaklığındaki SSR Mining, Artmin Madencilik adlı Türkiye merkezli şirket üzerinden Artvin’deki altın-bakır cevherleşme projesi Hod Maden’in sahibi.

Şirket, Hod Maden projesinin yüzde 40 çoğunluk hissesini elinde bulunduruyor. Projenin yüzde 30 hissesi Çalık Grubu’na bağlı Lidya Madencilik, yüzde 30 hissesi de Kanada merkezli Sandstorm Gold Royalties’in çoğunluk hissesini elinde bulundurduğu Horizon Copper şirketine ait.

Çalık Grubu, projenin çoğunluk hissesini Kasım 2021’de Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) raporu onaylandıktan sonra Kanada-ABD ortaklı SSR Mining’e devretti. SSR Mining, 8 Mayıs 2023 tarihinde Hod Maden Projesi’nin yüzde 40’a kadar hissesini ve operasyonel kontrolünü Lidya’dan satın aldığını duyurdu.

Böylece projenin operasyonel kontrolü SSR Mining’e geçerken çoğunluk hissesi de Kanada merkezli şirketlere geçmiş oldu.

Öte yandan Hod Maden Projesi’nin yüzde 40’ının 8 Mayıs 2023’te SSR Mining’in kontrolüne geçtiği şirketin web sitesinde yer alırken, 15 Mayıs 2023 tarihli Ticaret Sicil Gazetesi kayıtlarına göre maden için kurulan iştirak Artmin Madencilik’te Alacer’in, bu bağlamda SSR Mining’in sadece yüzde 10 hissesi bulunuyor.

Kanadalı dernekten ödül

Hod Maden ruhsatları yaklaşık 3 bin 500 hektarlık bir alanı kapsıyor.

Madenin diğer Kanadalı ortağı Horizon Copper’ın web sitesinde yayımlanan proje tanıtımında “Bu etkileyici maden varlığı, 2019 yılında Kanada Maden Arayıcıları ve Geliştiricileri Derneğinde Yılın Keşfi ödülünü kazanmıştır. Proje, Türkiye’de maden geliştirme konusunda geniş deneyime sahip Kanadalı bir madencilik şirketi olan SSR Mining Inc tarafından işletilmektedir. Varlık, 2022 yılında son büyük iznini aldı ve SSR Mining, 2027 yılında ticari üretimin yapılması beklenen projede inşaat çalışmalarında ilerleme sürüyor. 2021 Fizibilite Çalışması, ilk 13 yıllık maden ömrü boyunca 2,5 milyon ons altın ve 287 milyon pound bakır rezervi (Kanıtlanmış ve Muhtemel) göstermiştir. Horizon, Hod Maden projesinin yüzde 30 hissesine sahiptir” deniliyor.

İliç’te maden kazasıyla gündeme gelen Anagold Madencilik’in de yüzde 20 hissesini Çalık Grubu elinde bulundururken, Grup’tan kaza sonrası “Operasyonel bir sorumluluğumuz yok. Sadece finansal yatırımcıyız” açıklaması gelmişti.

Kamuoyunda AKP iktidarına yakınlığı ile tanınan Çalık Grubu’nun, Kanadalı Maden Arayıcıları Derneğinin ödüllendirdiği bir projenin çoğunluk hissesini neden Kanadalı ortağına devrettiği ya da Anagold ve Hod Maden projelerinin Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığından ÇED olumlu kararı almasında kolaylaştırıcı bir etkisinin bulunup bulunmadığı bilinmiyor.

DW Türkçe’nin Uluslararası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ile birlikte yürüttüğü “The Uber Files” araştırması, ABD merkezli Uber şirketinin Türkiye’de faaliyetlerini büyütmek ve yasal izin süreçlerini kolaylaştırmak için hükümete yakın şirketlerle iş birliği yapmaya çalıştığını ortaya koymuştu. Çalık Grubu ise operasyonel sorumluluğu olmadan bu alana neden yatırım yapmayı tercih ettiği konusundaki sorumuzu yanıtlamadı.

DW Türkçe’ye konuşan yüksek maden mühendisi Necati Yıldız, yabancı maden şirketlerinin Türkiye’deki şirketlerle iş birliği yapmasının nedenini şöyle açıklıyor: “Bunun en önemli nedeni, iş birliği yapılan şirketlerin çoğu iktidarla ilişkili şirketler olduğundan, bu şekilde bürokrasi ile ilgili sorunlarını daha rahat çözüyor olmalarıdır. Hatta bu şirketler aracılığı ile rahatça teşvik alabilmekte, vergi borçları silinebilmektedir.”

Çakmaktepe Madeni

Lidya Madencilik’in web sitesinde yer alan bilgilere göre Kartaltepe Madencilik de Lidya Madencilik ve Alacer Gold’un yüzde 50-50 ortaklığında kuruldu. Ancak Lidya Madencilik Kasım 2022’de yüzde 30 hissesini Alacer’e devretti. Böylece Alacer yani SSR Mining, Kartaltepe Madencilik’te yüzde 80 paya sahip oldu. Çalık Grubu’nun payı yüzde 20’ye geriledi.

Kartaltepe Madencilik şirketi, Çöpler Altın Madeni’ne yaklaşık 5 kilometre yakın mesafede ruhsatlara sahip olup birden fazla altın ve bakır potansiyeli olan sahalar barındırıyor. Bunların en önemlileri ise Çakmaktepe ve Mavi Altın Kuşağı diye sıralanıyor.

Çakmaktepe Kompleks Madeni, Çöpler’in maden ömrüne katkı sağlamak amacıyla kurulan ilk uydu maden işletmesi olarak tanımlanırken, 2018’in dördüncü çeyreğinden beri faal durumda olan madene ikinci kapasite artışı için ÇED olumlu kararı Mart 2022’de verildi. Hisse devri de bu karardan yaklaşık 8 ay sonra gerçekleşti.

Lidya Madencilik’in web sitesindeki bilgilere göre Kartaltepe’nin ruhsat sahibi olduğu Mavi Altın porfiri kuşağı da 20 kilometre uzunluk ve 6-7 kilometre genişliğe sahip. Alanda birden fazla cevherleşme yatağı tespit edildi.

Benzer bilgiler Alacer’i 2020’de satın alan Kanadalı SSR Mining’in web sitesinde de yer alıyor. SSR Mining, Çakmaktepe Madeni’nin yüzde 80’ine sahip olduğunu belirtiyor.

Bakırtepe Madeni

Çalık Holding iştiraklerinden Bakırtepe Madencilik ve Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi de yüzde 50-50 Lidya Madencilik ve Alacer Gold ortaklığında Kasım 2021’de kurulurken 30 Eylül 2022’de yapılan sermaye artırımıyla şirketin yüzde 70’i Alacer Gold’a yani SSR Mining’e geçti. Lidya Madencilik’in payı ise yüzde 30’a geriledi.

Bakırtepe projesi, Türkiye’nin kuzeydoğu kısmında, Gümüşhane ve Giresun illerinin arasında yer alırken, Hod Maden Projesi’ne 260 kilometre uzaklıkta. Rekabet Kurumunun yazısında yer alan bilgiye göre projede işletme faaliyeti henüz başlamadı. Ancak ruhsat alanında sondaj çalışmaları devam ediyor.

Lidya Madencilik’in web sitesinde proje alanında üç ayrı hedefte toplam 5 bin metrelik sondaj çalışmasının tamamlandığı belirtiliyor.

SSR Mining ise sitesinde projeye ait daha detaylı bilgilere yer veriyor. Kanadalı şirketin Haziran 2023’te yayınladığı bültene göre Çalık Grubu’na bağlı Lidya Madencilik’in arama ekibi Bakırtepe’yi keşfedip ve Ortak Girişim adına ön arama faaliyetlerini üstlendi. Arama faaliyetlerine 2009 yılında başlandı. Projenin yüzde 70’inin kendisine ait olduğunu belirten SSR Mining, Haziran 2023’e dek toplam 24 bin 600 metre uzunluğunda 77 sondaj deliği açıldığı bilgisini verdi.

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın ÇED duyurularına göre ise söz konusu alanda maden arama faaliyeti için ÇED başvurusu Haziran 2015’te Lidya Madencilik’in bir diğer iştiraki Polimetal Madencilik üzerinden yapılmış. Alacer Gold, Polimetal Madencilik’in projesi Gediktepe Madeni’nde bir payı bulunmasa da şirketin ortakları arasında yer alıyor.

Lidya Madencilik’in web sitesinde yer alan bilgiye göre Gediktepe Maden projesi de Lidya ile Alacer’in yüzde 50-50 ortaklığında yürütülüyordu. SSR Mining ile imzalanan NSR (Net Smelter Royalty) anlaşmasıyle proje yüzde 100 oranında Lidya Madencilik işletmesine geçti. NSR anlaşmasında maden işletmesini üstlenen şirket, ruhsat sahibine üretimden pay veriyor.

Gediktepe’de ticari üretim 2022 yılında başlarken, EMX Royalty Corporation adlı Kanada-ABD merkezli şirket de altın oksit üretiminde yüzde 10, polimetalik bakır, çinko, kurşun ve altın yatağından elde edilen üretim üzerinde ise yüzde 2 NSR rödovans hakkına sahip görünüyor. EMX’in açıklamasına göre Gediktepe rödovansı, 2021 yılında SSR Mining’den satın alındı.

EMX’in web sitesinde ayrıca Türkiye ile ilgili “Ülke, yüzde 100 yabancı mülkiyetine izin veren elverişli maden yasasıyla dikkat çekmektedir. Elverişli bir iş ortamı ile birleşen potansiyel jeolojik ortam, Türkiye’yi keşif ve maden geliştirme için önde gelen bir yer haline getirmektedir” ifadeleri yer alıyor.

Tunçpınar projesi

Çalık Grubu’nun SSR Mining ile ortak olduğu Tunçpınar Projesi ise Tunceli il sınırları içerisindeki Cevizlidere sahasında, Çöpler Altın Madeni’ne yaklaşık olarak 65 kilometre mesafede yer alıyor.

Proje 2011 yılında kurulan Tunçpınar Madencilik Sanayi ve Ticaret şirketi üzerinden gerçekleştiriliyor. Tunçpınar şirketi de yüzde 50-50 Lidya-Alacer ortaklığında kurulurken, bu şirketteki paylar da zaman içerisinde değişti.

Fakat Tunçpınar’da diğer üç şirketin aksine Alacer’in payı azalırken Lidya Madencilik’in payı arttı. Ticaret Sicil Gazetesi’ne göre Eylül 2023 itibarıyla Tunçpınar’da Alacer Gold’un yüzde 30, Lidya Madencilik’in yüzde 70 payı bulunuyor.

Söz konusu değişiklik ise maden projelerinde daha önce yapılan mülkiyet takasına dayanıyor. Buna göre SSR Mining, 2022 başlarında Tunçpınar yatağındaki hisselerinin yüzde 20’sini Lidya Madencilik’e devrederken Bakırtepe madenindeki sahiplik oranını yüzde 70’e çıkardı. Böylece Bakırtepe’nin işletme hakkı SSR Mining’e geçerken Tunçbilek’in işletmesi Lidya Madencilik’in oldu.

Şirket CEO’su o dönemde bölgede faaliyet alanını genişletmek için yüksek bir potansiyel ve etkileyici kalitelerde bakır sülfit mineralizasyonları olduğunu açıklamıştı.

Tunçpınar maden projesi ise sondaj çalışmalarında başlangıç aşamasında. Henüz çalışma izni yok.

Soruşturmanın ardından gelen stratejik ortaklık

Anagold şirketi, Türkiye’de maden kazalarından önce İlhan Cihaner’in Erzincan Cumhuriyet Başsavcısı olduğu dönemde rüşvet soruşturmasıyla gündeme gelmişti.

İlhan Cihaner’in DW Türkçe’ye verdiği bilgiye göre, 5 Şubat 2008’de Cihaner’in Cumhuriyet Başsavcısı olarak verdiği talimatla İliç Savcılığı o dönem adı Çukurdere Madencilik olan Anagold hakkında çevreyi kasten kirletme suçundan soruşturma açtı. Cihaner, “Ancak İliç Savcısı Bayram Bozkurt soruşturmayı savsıyor ve madenden rüşvet istiyor. Hatta TEDAŞ da rüşvet istiyor” diyor ve bunun üzerine başlattığı rüşvet soruşturmasını Mayıs 2009’da Adalet Bakanlığı müfettişlerinin devraldığını, bu soruşturmanın da etkin yürütülmediğini belirtiyor. Cihaner, yürüttüğü rüşvet soruşturmasının ardından 2010’da makamında gözaltına alınmıştı. Daha sonra ise Savcı Bayram Bozkurt’un Gülen yapılanması mensubu olduğu ortaya çıkmıştı. Cihaner’in verdiği bilgiye göre Adalet Bakanlığı müfettişlerinin yürüttüğü rüşvet soruşturması 28 Ağustos 2009’da sonlandırıldı.

Çalık Grubu’nun Alacer Gold ile ‘stratejik ortaklığı’ da rüşvet soruşturmasının sonlandırılmasından tam bir hafta öncesine rastlıyor. Çalık Grubu’nun web sitesinde Çalık Grubu ile Alacer Gold Corp arasında 2009’da stratejik ortaklık kurulduğu belirtiliyor. Ticaret Sicil Gazetesi kayıtlarına göre Çalık Maden İşletmeleri AŞ o zamanlar adı Çukurdere Madencilik olan Anagold’a ilk kez 21 Ağustos 2009’daki sermaye artırımı sırasında yüzde 5 hisse alarak ortak oldu.

Anagold hakkında çevreyi kasten kirletme suçundan soruşturmaya da Şubat 2010’da takipsizlik kararı verildi.

Çalık Grubu sorularımızı yanıtlamadı

Lidya Madencilik firması ise Çalık ile Alacer Gold arasında başlatılan ‘stratejik ortaklıktan’ yaklaşık bir yıl sonra Nisan 2010’da kuruldu.

Çalık Grubu, bahsedilen stratejik ortaklığının kapsamı ve Lidya Madencilik şirketinin kuruluşunda bu stratejik ortaklığın ne gibi etkisi olduğu hakkındaki sorumuza yanıt vermedi. Grup, Lidya Madencik şirketinin Kartaltepe, Tunçpınar, Bakırtepe ve Hod Maden projelerinde Alacer Gold yani SSR Mining ile olan ortaklık yapıları hakkında da bilgi vermedi.

Çalık Grubu, DW Türkçe’nin “Operasyonel anlamda etkiniz bulunmayan bu alanda neden yatırım yapmayı tercih ettiniz? Yatırım stratejiniz 2009 yılından beri bu yönde miydi? Çalık Grubu, kamuya açık kaynaklarda yer alan bilgilere göre Anagold dahil SSR Mining ile ortak kontrol sağladığı madenlerde ne kadar sorumluluk/yetki taşıyor” sorularına da yanıt vermedi.
Pelin Ünker / DW